49 results
18 - Aggrey we-Afrika
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 87-92
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Intaka yeziduli ze-Afrika
Eyandulel’ izizw’ ezimnyana
Ngokuhluk’ ezikhoveni
Ezihlal’ entshonalanga.
Yathontela phezu kwamanzi
Esibhakabhaka sasolwandle
Iyofunda ubunyangakazi
Bemitshivovo yangaphesheya.
Waziqhutha phansi izimpaphe
Zezinyoni zasemihosheni
Ngoba kukukhanyela kahl’ ukuthi
Kawuyon’ intaka yemifula,
Uyinkosi yazo zonk’ izinyoni.
Inyon’ egolwe nganti zamkhonto,
Bayichamiselel’ emasimini,
Kungesiwo lawa kagampokwe.
Bayibona leyo ndab’ enkulu
Base bekugodl’ ekhwapheni,
Bathi masivakashele khona
Kulo lonke lawoyihlomkhulu.
Yebo wathi lapho uyofika
Wasitshela ngamafuphi wathi:
Nathi siyizona izinkozi,
Sekusele ukuba singandiza
Selul’ izimpiko zethu nathi,
Sizibhekele impumalanga.
Mina onjengawe kangimfuni
Ngob’ ushiya engikhombise,
Wangitshela ubunqunu bami
Kanti mina bengithi ngiyazi.
Wathi usuhambile ngasala
Ngabona ngokusha wonk’ umhlaba.
Bonke basukuma phansi bema,
Baboph’ imithwalo bayofunda.
Ma singase sikuvuse namhla
Uyomangal’ ukubon’ abanye
Bendlu yakwenu esele phansi,
Nabo sebe oNtabakayikhonjwa
Ngenxa yaz’ iziqu nezimpawu
Zobunusi nobungoma bezwe
Lakho, zifundiswa nenhlanzeko.
Konke lokhu kwehlakele emva
Kweminyaka elishumi qhwaba.
Bheka nakhu sibiz’ amathambo
Namadlozi abanjenganawe,
Sibiza namathongo e-Afrika,
Abuy’ azohlanganis’ izandla.
Sifuna lokho kuhlakanipha
Owaf’ ungazange usinike,
Nathi sinik’ abasilandela
Esizukulwanen’ esizayo.
Bhek’ ezigodini zaseLovedale,
Ugamanx’ ubuk’ eMorija,
Ukhuphuk’ ubhek’ eKilnerton.
Ungahlali phansi, bheka
Ngasenyakatho kwaTati
NaseWilberforce, wehle
Uzobona futh’ eManzimtoti,
Bes’ ugcin’ uhlol’ Ohlange
Umsebenzi wabamnyama,
Abafowenu bozalo.
Zonke lezi ndawo zokufunda
Kukhona izinsizwa nezintokazi
Zokwanusa nobungoma bezwe.
Yinamuhla lapho ungafika
Sikubone sikubingelele,
Magwaz’ eguqile njengethole.
Lezi nsizwa nezintombi
Zafukanyeliswa uwe Aggrey,
Esithi kuwe nenzalo yakho
Kuhle izwe iminjunju yethu:
“Abusisiwe lawo mabele
Ancelisa wena, nembeleko
YakwaShanti eyasonga wena.”
Siyayibongela nale ntombi
Eyakhanga wena eRaleigh.
Bathi ababhula ngononyezi
Wath’ ukuyibona wathi: “S’khihli
Kangisakudluli ntombazane,
Nezwi lakho limnandi limtoti,
Woza nami siye le e-Afrika.”
Kwab’ ushaye phansi mfo ka-Aggrey,
Intokazi yathintith’ ilokwe,
Yafulathelis’ imicabango,
Wena wayidoba wayahlula.
Yebo Ntombi bamb’ ithambo nanti –
Wahlabana ngenyoni yaneno,
Ekhalile kwezwakal’ umhlaba
Waze wavungama ngayo yodwa.
Kwesuk’ abakopoli
Bagwanq’ umgod’ ekhale kuwo
Ngoba bethi bazothola mbube.
Kwesuka ngish’ oMothoni
Nabalaph’ eGoli bakaPewula,
Bakukhafuza bakudiliza,
Bebona sampungushana njena
Ingahlukile nakwezalapha,
Imnyama imhloph’ amazinyo.
Kawusukanga lapho wadela
Le mibal’ emnyama wena nami
Esiphum’ eziswini zawomame
Simbeswe ngayo ngunaphakade.
Wena ngaphambi kwezidlangala,
Kuzo waphenduk’ iqhalaqhala,
Uzibinya ngombal’ omnyama
Lona mina nabazelwe nami
Esilwa sifun’ ukuwususa
Ngokubhix’ ibumba likamLungu
Elenz’ umunt’ afane nekhonde
Lon’ elilunguz’ emagatsheni
Livez’ ubuswan’ umzimb’ ungekho.
Kukho konk’ okub’ okwakwenzeka,
Izitha nabadlwanguzelayo
Belinga ngamandl’ ukukwehlisa,
Kodwa wena wawulokh’ uyuhleka
Ngob’ ubon’ ubuphoxo babo.
10 - Sengiyokholwa-ke
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 45-46
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Sengiyokholwa ukuthi sewafa
Um’ ukukhala kwezinyoni zaphezulu
Nobusuku obuqhakaz’ izinkanyezi zezulu;
Um’ inkwezane yokusa nezinkanyezi
Ezikhanyis’ umnyama njengonyezi –
Sezanyamalal’ ungunaphakade.
Sengiyokholwa ukuthi sewafa
Um’ izintaba nemiful’ egobhozayo,
Inyakatho neningizim’ evunguzayo;
Um’ ungqoqwane wobusika namazolo
Abemboz’ utshani namuhla nayizolo –
Sekwanyamalal’ ungunaphakade.
Njengenkanyez’ edilika phezulu kude,
Nomzimba wawa njengemithi yezigude
Ehenqe ugu nezihlabathi zolwandle,
Ngawubona kuhle kwephupho bewumboza,
Ngawulindela uya ngokuya uphoza.
Ngenkathi kufiphal’ izinkanyezi, nawe
Ngabon’ unyinyiphala kwaphel’ ubuqhawe.
Phezu kwalokho angiyukukholwa neze,
Konke ukubona kwami kulize leze.
Sengiyokholwa ukuthi sewafa
Uma ilanga nenyanga sekwafa,
Kwawel’ enhlabathini yamagade,
Kwashabalala ungunaphakade.
5 - Imfundo Ephakeme
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 9-12
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Uma ngibheda ngangicabanga
Ngithi ngiyothol’ ukujabula
Uma ngigogodana nencwadi,
Ngiqaq’ amafind’ abhaliweyo,
Ngiwachaza njengoba ngibona.
Namhla ngizwa kuqaqamb’ ikhanda.
Sengachith’ isikhath’ esiningi
Ngiphendulana namaqabunga
Ezincwad’ ezibhalwe ngumLungu,
Ngihlezi ngedw’ ubusuku bonke,
Kuze kucish’ ukuphum’ ilanga.
Namhla ngiqaqanjelwa ngamehlo.
Ngavakash’ izimbong’ ezimnyama
Zihay’ imiqondo yamakhosi,
Nezinye zibong’ utshwal’ emsamo.
Ngafak’ ukuhlakanipha kwazo,
Ngakudiya nokwezabamhlophe,
Namhla zixaben’ ekhanda lami.
Ongaqondi lutho ngalezi zinto,
Nozilalel’ ubusuku bonke
Engafundi lutho kuze kuse,
Engamaz’ uSiza noSisero,
NoShaka noNgqika noMshweshwe,
Namhl’ uyathokoza ngenhliziyo.
Esakhula nabo bangafunda,
Ngihlangana nabo bangeyise.
Ngithi lapho ngishay’ unobhanqa,
Bona baqhamuke ngezimoto,
Bathuquz’ uthuli bangishiye.
Namhla banjengamakhos’ omhlaba.
Ngibe ngisathe nginokuyeka,
Ngicosh’ imvuthuluk’ esemikhondweni
Yawontanga yeth’ abami kahle,
Ngifumane ngisakhulekiwe
Yizona zisinga zokufunda.
Ubumina buyangigqilaza.
Namhla ngicabanga ngesikhathi
Lapho sesigugile saphela,
Ngiphuthaz’ ezikhwameni zami,
Ngizwa ziqhubushile izincwadi,
Zingilandela noma ngiyaphi.
Ake ngibon’ ukuthi zithini!
Ngibon’ amagam’ esizwe sonke.
Amehl’ amadloz’ angibhekile;
Amathong’ abeke nezihlangu,
Alalele ngaphansi komhlaba,
Athi mangingene ngikhothiswe
Ukhamba ngoba ngingakhohlwanga.
Ngikhothe ngadla ngabek’ ethala,
Ngibekel’ usapho lwakwaZulu,
Lusale lukhoth’ ezincwadini,
Luxabane lodwa luchazana
Nezint’ engazibhala ebusuku,
Ngingazange ngizisukele ngibhale,
Ngibeleselwe yinina mathong’ ohlanga,
Ningixabanis’ ingqond’ ebusuku.
Kuleyo nkathi ngiyobe sengafa.
10 - Inyanga
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 21-22
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Nyanga, muhlekazi womnyama,
Wen’ owaditshaniswa nenyanga!
Yathi yon’ ithwal’ izikhwama,
Yetsheth’ izimpondo nemigodla,
Wena wawenyuk’ uy’ ezulwini.
Wen’ omuhle ebusuku
Laph’ abanye bemathunz’ amzizi,
Uhlangane nabo bakusinde.
Kodwa wena ma uqhamuka,
Kuqin’ amadolo ngihambe.
Ngikubonile ngisekhaya
Ungiphumele phezu kwethantala
Lamanz’ emisinga yolwandle.
Ngama ngaphuthelwa kuhamba,
Ngakhex’ umlomo ngadla ngamehlo.
Obab’ omkhulu bakubon’ uphuma,
Ugqolozela umhlaba kanje,
Uphuphis’ abalel’ ubuthongo,
Ufunz’ izimbongi ngamazwi,
Ziwaqephuze zikhihliz’ amagwebu
Asik’ imizwa yomphefumulo kuphela.
Nami ngifunze Nonyezi,
Nyezi wemingcwi yokusa,
Obuhle bakho buqhamuka
Phezu kwamadamu emifula,
Nasohlazeni lotshani bezintaba.
Wen’ odud’ izithandani
Engizibon’ emizin’ emikhulu
AbeLung’ abayivus’ emathanjeni
Abantwana bakaZulu noXhosa
NomSuthu. Ngithi ma nami ngithi
Ngiyaphuma ngidonswa okudonsa
Umunt’ ophila enozwelo lwemvelo,
Ngithuke ngikhalelwa zinsimbi.
Ngiphakele nami kuleyo ndebe
Ongiphakela kuyo lapho
Ngikhumbul’ ekhaya, ngibon’ amahlathi,
Ngibon’ izigodi ezimbiwa imichachazo,
Ngizwe ukuduma kolwandle,
Ngibon’ ucansi lwamasimu akamoba,
Engiwakhumbula maqede ngibheke
Phezulu, ngikubone uliqand’ elimhlophe,
Ngikhothame. Ngabe ngiyakwanga.
Pho!
14 - Ithongo lokwazi
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 55-56
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Amandl’ akho makhulu Thong’ elikhulu!
Amagumb’ omhlaba kaSobantu nawo
Angitshela lokhu ngoba ngiwathathe phansi
Laph’ uBombo namaGudu naseZimbabwe
Kuthunqa khon’ umus’ omnyama.
Ngabheka phansi eMkhambathini
wamaXhosa,
Ngabheka phezulu eNtababusuku
yabeSuthu,
Ngafumanisa abantu bakaNdaba
Bengangezihlabathi zamanz’ olwandle.
Abanye lapha nalaphaya, maYanda kaZulu!
Bedukile balahleka ngosiko nomthetho,
Kodwa wen’ imilando yabo uyayazi.
Ngiphe, ungicaphunele namuhla
Kuleyo ndebe oyigcin’ ethala lobuzwe,
Ikhono lokugcoba phansi lokh’ engikuzwayo,
Ngibekel’ izimfaba nezinkedama zikaNdaba.
Udum’ akulwami, kodwa ngolwakho wedwa
Laph’ umunt’ ebeyini, angazith’ udumo
Engaluphakelwa nguwe kulawo magobongo
Nezimbiz’ ezithule, zingakathintwa muntu?
Ngiyacela Thongo likaNdaba!
15 - UShaka kaSenzangakhona
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 57-68
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
“Uteku lwabafazi bakwaNomgabi,
Betekula behlezi emlovini,
Bath’ uShaka kakubusa, kakubaNkosi,
Kant’ ilaph’ ezakunethezeka.”
Mina we mlisa wansondo!
Ngaze ngonda ngamicondo
Ungilibazise ngeze.
Ngiboshw’ ukuba ngifeze
Inkondlo yethole lika –
Phunga noXab’ elafika
Ngokubelethwa yilanga,
Lanceliswa inyanga,
Khona liyofun’ umkhondo
KaZulu liye kwaMpondo.
Mina wena mlisa ndini!
Ngaze ngancipha yinsini
Ngiphethwe yimicabango
Engibangela iphango.
Nginikez’ ibheshu lami
Namasakabula ami.
Unginike nank’ umkhonto
Ngiqal’ ukubong’ imikhonto
Egwaz’ ezinhlangothini
Zamaz’ olwandl’ ogwini.
Ngangingalibonga njani
Ichib’ elikhany’ umbani,
Uma ngangingazalwanga
Ngihuqwe ngalezi zinhlanga
Zohlanga lwemxel’ emnyama,
Ezaboph’ inkos’ uJama,
Zaphonseka nakuShaka
Odl’ isikhulu nesichaka,
Washis’ ihlathi nekhwani
Nenkomo? Kaz’ uyodlani?
Wena Shaka obufana
Nezazi zanamhlanjena,
Ulwa noqhekeko lwezwe;
Ovimb’ endlelen’ ekhwezwe
Phezu kweklwa namawisa.
Waw’ uZwide eziwisa
Ngokuziqhayisa phezu
Kwakho. Wawa izingcezu,
Namalandel’ axabana
Kuhle kukaMatiwana.
Wakh’ umuz’ iDlayangubo.
Wakh’ amabutho ngehubo,
Nezomndlunkulu wakhetha,
Ukheth’ intomb’ uyiletha.
Kakhulu kangakanani
Lokh’ unyoko eyinkani
Ngobuhle nokuzazisa,
Ngonwele insizw’ eyidlisa.
Kwakukhon’ ezinonwele
Lulude njengolwamawele.
Uban’ owakh’ umndlunkulu
Wawuphendul’ isisulu
Sokuhlobis’ inxuluma
Nokubongel’ imp’ iphuma?
Ingani wawubuthela,
Waqoqa ngokunqwabela
Izigaba ngezigaba
Zokwakh’ umuzi nenqaba
KaDukuz’ umuz’ omkhulu
Laph’ ulele khona, Zulu.
Kwakuthi ma uqhamuka
Laph’ uMfolozi wahluka
Uphothan’ emahlathini,
Ubon’ if’ ezigcakini
Ezimhlophe zenhlabathi
Lapho amabuth’ abethi
Dlangalal’ ezigiyela,
Enz’ indlamu yokweshela,
Ewa kungath’ ayephuka
Nendingi yokuguquka.
Laph’ uzibon’ izintombi
Zihamba zingasakhombi,
Zibhincele ngasokhalo,
Zibukela isiqalo
Sendlela yazo yothando
Lolu olungenamlando,
Ngoba wena Thol’ eleqa
Phezu kwamany’ uwaheqa,
Kukhul’ okwazi ngentombi
Ungayilumbi ngekhambi!
Zazibuka ngonyembezi
Olupheth’ izinkanyezi
Lapho sekusa sezidweba
Ngemishoshonon’ eqhweba
Iso kodwa lingebambe
Nendlela yay’ ingehambe.
Zazigcob’ amakh’ amnandi
Noseng’ olungenamkhandi,
Zimbuke kwehl’ unyembezi
UShaka phakath’ ehlezi.
Um’ intombi zahluleka,
Izinsizwa zithandeka,
Wawuyiphaka-ke Shaka,
Ishay’ uphond’ iyokaka
Amadlambi asolwandle,
Eqaphaz’ iklay’ amanzi
Izehlukanisa banzi.
Babegiya bephonseka
Bagwaze kuye kofeka.
Obabamkhulu baphela
Ngobuqhawe bokufela
Wena Manqindi kaZulu.
Nathi namhla sizithulu,
Sikhombisan’ amaxoxo
Ezinsizwa zezicoco
Ezagwinywa imikhomo.
Zaf’ imizi nezinkomo
Zidl’ insinde kaMavela,
Zalandel’ oMalandela.
Sezivile lezi nsizwa.
Zith’ izindab’ uma sizwa:
Zachith’ umuzi kaKhumalo
Wadwengula izinkalo
Eqondis’ entshonalanga
Lapho amaBhun’ amkhanga;
Wawaqhwag’ izinkabi,
Zalandw’ engakazihlabi.
KwaBulawayo wabizwa;
Way’ ungenakuchithizwa.
Kwachithek’ oSoshangana
KwaGasa, bayohlangana
Nezwe lamaPutukezi,
Laph’ izizwe zazihlezi
Zingahlushwa ubusuku;
Laph’ izigi zezixuku
Nokukhala kwamahawu
Kuxubene nobuhawu,
Kuhawuz’ abagwazana
Nabalwa bebulalana.
11 - Cula ngizwe!
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 47-50
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Cula ngizwe Moya,
Khona ngizolala sengozela,
Ngoba ngibona kuqhaqhazela
Imith’ eluhlaza!
Ngichazele ngezimangaliso
Nangobuhle nezifanekiso
Nangothand’ olusha
Noludal’ olungenamongo,
Nokuthul’ okunjengobuthongo
Bungizume phansi.
Inhliziyo yam’ izokwethaba,
Ukuqaqamb’ okunokwesaba
Kuyawuthiy’ umqondo.
Ngilethel’ ukuzotha kokuhlwa
Okuphazanyiswa nje ngumuhlwa
Uququd’ udonga.
Cula ngizwe Nyoni,
Phansi kwalawo magatsh’ amnyama,
Khon’ umphefumul’ uzokweyama
Emazwini akho!
Mangibe njengophoswe ngekhubalo
Bese ngilala phezu kwengalo,
Ngizunywe buthongo.
Ngifis’ ukukhohlwa yizinhlungu
Zezifo, nezwe nayisizungu
Sokusala ngedwa.
Cula leyo ngom’ engenamagama
Njalo ma lethwes’ inyang’ ovama
Ukuyivungama!
Kayinamunt’ ongayihumusha
Engesidawan’ esihumusha
KuNomkhubulwane.
Cula ngizwe Mbali,
Ingoma yothando nezinyosi
Nenkondlo yamanzi namaconsi
Ew’ emhlabathini!
Vul’ amehlo ngibon’ izindebe
Zamaphethel’ akho, zihlebe
Imfihlo yothando olusha
Olufana nolwezinkanyezi
Zilinde bonk’ ubusuk’ ikhwezi
Elibik’ ukusa!
Ngenjabulo engenasiqalo,
Zisukume zishiy’ ubuhlalu
Bazo etshanini.
Bheka, nant’ ilanga likhanyisa
Namazolo liwacoshisisa,
Kuvuk’ izimbali.
Cula leyo ngom’ engenamagama,
Wena Moya nawe Nyon’ ekhala
Itshiloza phansi kwemibala
Yezimbali ezingenamagama!
16 - Imifula Yomhlaba
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 43-54
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Nans’ imifula ngiyibona
Ihlakalele phambi kwami,
Inezinyawo njengabantu,
Ishay’ uhel’ ibhek’ olwandle.
Ngiyayibuka ngiyihlola
Ukugwegwesa nokuqonda
Kway’ ihamb’ ingemi ndawo.
Ngiyihlolil’ ekujuleni,
Ngazimelela ngodondolo
Olud’ olubazwe ngenduku,
Ngayizwa laph’ ingasashoni,
Sekuqhamuk’ isihlabathi.
Kodwana mina nginowami
Owangivelela ngiqala
Ukuphum’ emzini kababa,
Ngiyozakhel’ umuzi wami.
Lo mful’ ungilandel’ iphupho
Elingifikela ngilele,
Lingihlebele onk’ amashwa,
Lingixoxele namaphutha,
Lingiholel’ ezithebeni
Zezinambathi namabele,
Linginik’ umkhonto wokufa
Engiwuphonsa ungabuyi.
Ngiwuphonsa kubahlakazi
Bophahla lwendlu yamathongo,
AwoMakhwatha namaGovu.
KwaNdongaziyadum’ eGoli
Bangene bezinyikinyela,
Kanti sebengen’ ogageni.
Bahambe bethi bayaphila,
Kanti sekuhamb’ imimoya;
Bawe ngokuwa bangavuki.
Ngiwubone lo mful’ uhamba
Ubawahlela ngegagasi
Lomnyam’ abazithele ngawo.
La ngiqabuk’ ebuthongweni,
Nginyathela phezu kwekhanda
Labendl’ echamisel’ izitha,
Ngikhul’ amaphik’ anamandla,
Ngizizwe ngifana nokhozi,
Sengindize ngabon’ uMvoti
Oza neHlimbithw’ eMthandeni,
Unqum’ uQwab’ eMakhovane
Laph’ uBhambatha kaMancinza
Wawuncel’ amanzi ngobhaqa,
Washaya wacashel’ umLungu,
Waye wabanjwa phans’ eNkandla.
Ngithe ngikulandel’ olwandle
Ngakhangw’ amanzi adungekile.
Ngawaland’ umkhondo ngafika
Ngabon’ amakhand’ amadoda
Ekhanden’ okwesivivane.
Ngaguqa ngedolo ngabuka;
Ngabe ngiyathe kwathi khuhle.
Ngaqalaz’ umphansi nomzansi,
Kodw’ iso labon’ ithantala
Lamanz’ aluhlaza ehuba,
Nezwe lifukum’ amahlathi
Amnyam’ acinen’ ugagane.
Ngase nginqamanq’ uThukela
Olungawelwa ngazinyawo,
Luwelwa ngekhanda lendoda.
Kulo kwacwil’ amankengane
Amhloph’ avel’ eNtshonalanga
Enezintshebe nemihanga.
Kwacwil’ amnyama namabheshu,
Kwasal’ izinjob’ emsingeni,
Zatholwa zileng’ emhlangeni.
Sazikhomba ngeminwe zonke,
Kanti-k’ uLangalibalele
NoZwide wasemaNdwandweni.
Ngikhuphuke ngamanz’ omfula,
Ngezwa kusinw’ eNingizimu,
Ngezwa ngoShaka kwaDukuza,
Ngezwa ngoShak’ uMlambongwenya,
Ngambukel’ ekwaBulawayo,
Namanz’ oThukel’ abukela.
Ngabhek’ eNyakath’ oPhongolo,
Lwafike lwangiphic’ ikhanda
Ngokugobhoz’ eNtshonalanga.
Ngem’ eziqongwen’ oBombo,
Ngaphezu kwaseMdedeleku,
Ngakhangwa yiSangqu ezansi.
Naso sibhek’ eNtshonalanga,
Siwelwa pheshey’ izindlovu
Ezigitshelwa ngamaLawu
Nezizwan’ ezikhath’ ibovu.
Ngicashe ngemigwenya ngema
Laph’ othekwane bezibuka
Bengaphazanyiswa yilutho.
Ngabon’ izigqimbazanyana
Zipheth’ ulim’ oluyimpithi,
Zangicashela zatshobela
Emigedeni phansi kwewa,
Ngakhwel’ emthini ngaphumula.
Lingibuyele futh’ iphupho,
Langinyenyezel’ endlebeni,
Langenyula phansi kwengubo,
Langikhombisa oLithiwa
Behalazela phezu kwezwe
Bebeleth’ isizukulwane
Sezizwe zonke zikaMhlophe,
Zigeza ngamanz’ eSangqu,
Ziphaqul’ izinsila zazo.
Safika thina bakaMnyama,
Sawuthatha wonke lo mnyama,
Wakhungela phezu kwekhanda.
Yonke le miful’ iyanyelela,
Idlul’ amanxiw’ amadala.
Nezife namasim’ ommbila
Asaz’ aphenduk’ amafusi.
Nezimvula zamb’ amageba;
Kulezo ndawo sekwakhula
Imbuya nezinhlomantethe.
Noma kunjalo le mifula
Iyanyonyoba ngezindlela
Ezigandaywe ngehlabathi
Elihuluka liy’ olwandle,
Lingene lingephind’ emuva.
Yimiful’ emikhulu lena,
UThukela nal’ uPhongolo.
NoMzimkhul’ ufulathelene
NeSangqu sigobhozela
NgaseThalant’ eNtshonalanga.
Kinina mifula ngibone
Amanz’ eklwel’ ephendl’ igazi.
Ngabuka ngancinciz’ ikhanda;
Ngabuka imifanekiso
Yawobabamkhulu befa
Bemanangananga yinhlamvu,
Bengomothel’ emahawini.
9 - Umcabango wasekuseni
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 41-44
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Sizukulwane sosizi,
Nin’ enihulelwe phansi
Yizinkambiso zomhlaba –
Bhekani nank’ amathunzi
Angigubuzele njalo,
Edatshulwa ngamazibu
Akhombis’ ukuth’ umhlaba
Unokwaw’ ukuphenduka.
Ziyadlul’ izinto zonke,
Akukho busuku bumi,
Kumelwe kuphum’ ilanga.
Nomuthi kakhukhunathi
Unobud’ obungayiwa,
UMninimandlawonke
Uyawuboph’ enhlamvini
Encanyan’ eyisigubhu,
Kuth’ izithombo zokhula
Nokuhluma kway’ imbuya,
Kusheshe ngommangaliso.
Hlalani nigozobele,
Nilindele amathuba
Omthunz’ oqabulisayo.
Nisukume ngale nkathi
OPhezul’ ayimisile
Ngesakh’ isikhathi wathi:
“Niyosukuma ninqobe
Ukuphenduka konyaka
Nokugubhuka kolwandle.”
Izigigaba zomuntu,
Kuyo yonk’ impilo yakhe,
Ziphethwe uSimakade
Okumise ngamathuba
Konk’ ukuhamba komuntu.
Mhla sizalwa sazalelwa
Ubunzima nezimiso
Ezingenakuguquka,
Kuthi lowo nayilowo
Asin’ adedel’ abanye,
Abedlulela phambili
Laph’ engazi ndlela khona
KwaNganekwan’ ingaxoxwa.
Kaningi ngibon’ ukuwa
Kwamakhos’ ekhulekelwa,
Nabanumzane bebusa,
Nezicebi zithokoza,
Namakhosan’ edl’ amafa;
Yebo, bewa bengavuki.
Ngiye ngibon’ esontweni
Laph’ ubuk’ emangcwabeni,
Umhlabath’ ufana wonke
Wembes’ indoda nomfazi
Nensizwa namaqhikiza,
Kungekho mehluko ndawo.
Phezulu kushay’ umoya
Nokuthul’ okuphezwa
Zinyoni zemini yodwa
Nezikhova zobusuku.
Sebakhuluma bayala
Basitshela ngokukholwa.
Lowo mnyam’ esiwubona
Sibhacisa ngaw’ ububi,
Yimizindlo yokwesaba
Ebalekel’ ukulunga;
Yiz’ izithombo zokhula
Nameva emihluhluwe
Abhangazel’ ukukhula.
Kufik’ ilanga lishise,
Kepha leyo mith’ emkhulu
Iqhekeza njal’ ithunzi,
Ingenisa inkanyiso yelanga.
4 - We moya!
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 15-18
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Ngiyathand’ ukuzizwela
Ukunyenyeza komoya
Phezu kwendwang’ enoboya,
Buwa ngala, buziwela.
Ngiyafisa ukubona
Leyo ndod’ ephefumula
Kunyakaz’ ihlathi lona
Limahlamvu khazimula.
Ngiyalangazel’ ithuba
Lapho ngiyokukubamba,
Ngifisa ukukuphamba,
Ngiqonde ukukukhuba.
Ngibe ngisangen’ endlini,
Ngikuzw’ uthint’ ezintini
Nangaphandle etshanini.
Woza moya laph’ ukhona,
Angiyaz’ indawo yakho
Ngifisa ukwakha kwakho,
Ngibe sengiyakubona.
Woz’ ilanga liphumile
Kumnandi phezu kweganga
Laph’ amandl’ akh’ egxilile
Njengemizi yamaNganga.
Woza sizothele wena
Ngokuzwa izinxanelo
Ezivel’ ekhaya lelo
Eliqeda ukwenqena!
Ngizw’ izinkulumo zakho
Zingiph’ ubuthongo bakho
Nenjabul’ okungeyakho.
Laph’ umphefumulo wami
Uphelelwa abangane,
Ihlamuka njengekhwane
Nemihlobo yonke yami.
Ngibe ngisaphume phandle
Wen’ unamathele kimi,
Nodlebe lwami lukhandle
Imisindo engacimi.
Iliwozawoza njalo
Yehla ngazo zonk’ izinkalo
Sengathi kayinasiqalo.
Uw’ esizwa ngaw’ iconsi,
Sinuk’ iphunga lamakhabe
Ephakathi kwezigabe –
Lamazele nelebhonsi.
We moya! Leth’ ukukhanya
Kwenhliziyo yam’ enhlanye
Ngife kanye nawe kanye.
6 - Wo, Ngitshele Mntanomlungu!
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 13-14
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Wo, ngitshele mntanomlungu!
Ungiletheleni lapha?
Ngingen’ amadol’ angisinde,
Ngicabang’ ikhanda lizule
Ngibona kuhlw’ emini,
Ilanga liphenduk’ inyanga.
Wo, ngitshele mntanomlungu!
Ngizongenaphi kulezi zindonga?
Obabamkhulu bathi sebefa
Angolala phansi kotshani kwaGuqa,
Lapho ngihuqwa yintuthu nomule,
Ngidl’ izinkobe ngithambise ngomlaza.
Wo, ngitshele mntanomlungu!
Ngothi ngiphi bengiphi nginje?
Isikhumba sami siyangiceba,
Ulimi lwami lona luhle
Nom’ abanye bethi luyangehlisa.
Ngibulewe ngalo ngiding’ ukwelashwa.
Wo, ngitshele mntanomlungu!
Ngilahleke nje ngangiyaphi?
Izindonga zezindlu zinde,
Zishona phans’ emhlabathini,
Zikhoth’ amafu phezulu.
AmaMboza kwaNodwengu
Akazange akubone lokhu!
Wo, ngitshele mntanomlungu!
Yini yonke len’ engiyibonayo?
Izinsika zingangobabamkhulu!
Ngithi lapho ngizibheka
Ngizw’ amajuba kwelenyoni
Ekhonyis’ okwawomalunda.
Lapho ngibona konke lokhu,
Namhla ngikholwa ngempela
Ngilahlekile, ngizogana.
Isizwe sikaSobantu
Singibophel’ inkatha yenkangala,
Sithi: “Thwala, usikhonzele njalo.”
18 - NgoMbuyazi Endondakusuka
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 65-72
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
“Phambili maqhaw’ amakhulu!
Neno Mantantashiya!
Sondela kimi mnewethu!
Khona ziGqoza zagqolozela!
Akusekude, kubudebuduze!”
Kwash’ uMbuyazi weziGqoza
Epheth’ unhlekwane wakhe,
Ekhomba phambil’ othulini.
Luthuli lwabhek’ ezulwini,
Ngacikic’ amehlo ngibheka,
Ngabuka kwehl’ izinyembezi.
“Phambili maqhaw’ amakhulu!
Ngizwe Mantantashiya!
Isihlangu sami siyangisinda.
Sibhek’ ingabe yiso ngempela.
Ngiyashoshozela ngoManembe
Onik’ uCetshway’ amazembe,
Kant’ ubab’ ungibekile,
Wangethwes’ ubukhos’ ekhanda.”
Ngibukile futhi ngema,
Ngagem’ esiyaluyalwini,
Kwamenyezel’ umkhonto.
“Phambili maqhaw’ amakhulu!
Ngizwa kufudumal’ igazi,
Izigi zezitha ziza kimi.
Woza Mantantashiya,
Uzobhek’ ihlombe lami,
Nami ngibhek’ umhlane wakho.
Uyahlab’ uguquk’ ukhasa,
Nami ngivuk’ uvuka nensizwa.”
Kwathi klebhu, kwathi mbo,
Omunye wakhala ngenkomo yakhe,
Omunye wadliwa wagilwa.
“Phambili maqhaw’ amakhulu!
Nant’ uThukel’ ezansi
Lugcwel’ amagagasi
Angang’ oninakhulu;
Lusiphul’ izindwani,
Lukhukhula nezigodo.
Kodwa lungakhukhul’ iziGqoza na?
Ngeke, Ndlov’ enesihlonti, ngeke!”
Wezw’ ushibedabe, sabanikwa,
Wezw’ ubabaleka, phansi phansi.
Kwaqethuka izishaqaba nemishibe.
Ngaguquka ngabhek’ inkundla,
Inkundla yonke yaseNdondakusuka,
Ngafikelwa yisiyezi nomnyama.
Ngawuqalaza wonk’ umphakathi,
Ngawubon’ ugway’ ungayekethisi,
Kodwa phezulu kwezicoco zawo
Kuhlel’ ifu lizonzobele,
Liqung’ ubumnyama nokufa.
Ngalikhwifa ngilikhomba
Ngonhlekwane kababamkhulu,
Ngabona lithi damu, ngabonga.
Yebo, ngiyambon’ uManembe,
Ngimbon’ eguqe phezu kwesihlangu.
Leso sihlangu ngiyasikhumbula.
Ngake ngabona kucamele kuso
Itakas’ elinjengebhoyi.
Nawe Manembe usihlomulile,
Wasithumb’ ezintingweni zelawu,
Wasiloyel’ uCetshwayo.
Uyiyengile yayengeka,
Wayidonsel’ oPhathe
Lapho kundonda khon’ amadoda.
Wazibalekel’ izinkangala
Lapho kukhula khon’ izinqawe.
Umdonsil’ umntanenkos’ oThukela,
Wamndondis’ ukusuka,
Wamlutha ngamakhubal’ amnyama.
Umlethil’ emachibin’ ezindlovu
Ezithath’ abantabakaNanana
KaSelesel’ owakh’ endleleni,
Ebhidle ngabomu ngokwethemba,
Ethemb’ ubungqamungqosho.
Umlethil’ eziweni zaseDlokweni,
Kwacwila bheshu kwacwila sicoco,
Kwandiz’ amanqe phezulu.
Ngaphakath’ eNdondakusuka
Namhla kundiz’ ufasimba
Olwelek’ indawo ngenkungu
Eqithika phansi naphezulu
Kukhal’ imicu yotshani.
Nezindwani zezimbali
Ebezithi ziqhakaz’ ubuhle,
Ziyayetha ziphel’ amandla.
Kuhelez’ umoya phezulu
Uhashaza unginik’ isizungu,
Ngibone nemith’ ishayana ngamakhanda
Kuhebez’ amaqabunga namagatsh’ ayo.
Konke kuyafuna, kumangele,
Kuyanukan’ okunye nokunye
Ngethambo likaMbuyazi.
Akekh’ ovumayo, kuyaphika konke.
Nemithin’ emanzini
Nezingweny’ uqobo lwazo,
Ngiyile ngazibuza ngomlomo,
Zangibheluzela zakhamisa.
Ngakhuzwa nayizinhlansi,
Zangikhalel’ ezimaconsi.
Ngabuya ngisong’ izandla,
Ngaququd’ amazinyo ngahlala.
Ngiqwashile phakathi kobusuku,
Ngalunguza ngezimbobo zomhlanga,
Ngabon’ indingilizi kaNyezi.
Ngaphakathi kwayo ngabon’ umfazi
Ethwel’ inyanda yezinkuni.
Naye ngambuza, wanek’ izandla,
Wangikhomba phambili kwaMthala.
Nakhona ngafika ngabon’ oZinkanyezi.
Wangibuz’ obukayo ngigcugca,
Wangibuz’ isibind’ esingaka,
Ngaphendula ngakweq’ amehlo.
Wangiphulul’ emhlane,
Ngezwa kumil’ amaphuzuphuzu.
Ngelul’ iminwe ngaphuthaza,
Ngezw’ umqondo wam’ uhlaziya,
Ngaqond’ engingazange ngikwazi.
Ngezw’ emahlomb’ ami
Izimpundu zamaphiko zimilile.
Ngezwa ngisukwa ugqozi
Lokundizel’ emoyen’ emafini.
Okuphakathi
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp v-vi
-
- Chapter
- Export citation
17 - Phezu kwethuna likaShaka
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 77-86
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Ngiphe umlomo nephimbo
Elimemeza kugcwale,
Kudume zonk’ izikhotha,
Kuzwe nalow’ obengezwa,
Ngob’ ikhon’ indab’ enkulu,
Bayibikile bayisho.
Sabe siyathe silapha
Silinga ukuyiziba,
Bayibebisa emhlane,
Nomhlaba waze wayizwa.
Woza nosapho lwakho Zulu,
Lusib’ olusenkundlen’ oSuthu -
Ukhombise umhlaba wonke,
Nkayishan’ enkulu kaMenzi -
Udumo lwawoyihlomkhulu
Olusele kubaQulusi.
Sifuna zona lezo nsizwa,
Sifuna zona lezo ntombi,
Sifuna lona lelo khehla,
Sifuna yena lowo mame.
Shayani izinsimbi nina
Zikhumukani zakwaZulu,
Kusukela ngakwaDukuza
Kuye kushaya phans’ oThukela.
Bikelan’ amandl’ amhlophe
Ngentokozo ekini namhla.
Nant’ izwe selibuyelana,
Selizibonel’ imiloyo
Ayikhuluma mhla esefa
Osixhokolo siseNkandla,
Bangamtshela nazibuko,
Bamweza ngelicong’ amathe
Ngoba beth’ uyisishaka.
Bamtekulela abafazi
Bombango wakwaNyuswa bethi:
“Inkom’ esengwa kwaMavela –
Ingawuqeda ngandlelani
Owenhlakuva yamanxiwa,
Lokh’ uSihayo wahluleka,
Ovunulel’ ezimfundeni
Zasala zaba amahlungu,
Ingani ngezamanzi?
Pho thina soshonaphi na?
Sobuya sikhosele kuye,
Singafuni kukhonza kodwa,
Kodwa sifuna ubuZulu
Bona bumi ngeshashalazi
Lezizwe zonke zeNyakatho.”
Wakhotha nabakwaMthethwa,
Wabemuka nehubo labo
Ngoba lingabafanelile
Nxa bethi: “Zinomland’ omkhulu
Lezo zinkomo, zifuzise
UShayandlondlo kaMjokwane.”
Akubona labo kuphela –
Wakhothuluz’ abasokoco
Baphansi nangaphezulu,
Wathungathisa okwenqina
Eyabhul’ eMabedlana,
Kwakhal’ amawa nezintaba,
Kwachwakazela wonk’ umsindo,
Namankankan’ abang’ umsindo
Athontel’ emigodini.
Nathi besingakazalwa,
Sisazizulel’ emoyeni,
Kodwa indaba yakho sezwa,
Kodwa sabaleka njalo,
Salindela lezi zikhathi
Zokubhekana kwezwe lonke.
Omnyama ubheke omhlophe,
NeKula lizishis’ eziko
Lilwela amalungelo.
Pho, thina siyakwazi yini
Ukuzingena ezombango?
Kwanga sazalwa kanye nawe!
Igama lakho liyohlala
Libusa njal’ enhliziyweni
Yesizukulwane sonke
Esesizelwe nesingekho.
Zining’ izinto ezidonsa
Zikhumbuza wena njalo.
Ma sivakasha kwaZulu
Sibon’ okuhl’ okuningi:
Laph’ amathol’ ezikhalela
Nonina beza bekhalima
Nemin’ isingugalanga;
Laph’ abafazi bez’ ekhaya
Bethwel’ izinyanda zenkuni,
Nabadlezana bephuthuma
Ukuzincelisel’ ekhaya;
Nakho phansi kweMfolozi
Izinsizwa naw’ amakhehla
Eyigonil’ intomb’ endala
Empondonde zingangawo
Phel’ amagudu ezinyathi
ZaseMbozamo neNonoti
Emahlathini oThukela.
Bayawabonga bewalumba
Ngensangu etshalelwa wena
Emadotsheni ezimfunda
Zomuz’ omkhulu uDukuza.
Zigawuliwe lezo hlahla
Kwamiswa itshe lakoShaka,
Wena Ntab’ ehlal’ ingonyama
Yesab’ izulu ukuduma.
Incwincw’ ephuza kwezind’ iziziba,
Ingaphuza kwezifushane
Amadidiba nal’ udaka
Fun’ ayinind’ iziphuka,
Anqinde nezimpiko zayo.
Lapha ngibheka lawa matshe
Angomabula abamhlophe,
Ngiwafanisa njengehawu,
Ngiwafanise njengengubo
Emboze amathamb’ amhlophe
Aseyilona lifa lethu
Owalisicilela phezu
Kwaw’ amakhand’ akwaZulu;
Yilona leli hawu lakho
Owawuhubhazela ngalo.
Okhokho nawobabamkhulu
La impi bengayiboni,
Beq’ izihlahla namahlathi
Besubatha ngamajubane,
Baphang’ ukuyogwaz’ ulwandle,
Bajabule ma belufica
Ludlondlobele, lugunyile.
Frontmatter
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp i-iv
-
- Chapter
- Export citation
5 - Inqomfi
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Inkondlo kaZulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 19-24
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
E! Sesizwil’ imiloz’ emnandi,
phezu kwalokho
Esingakayizwa injengompe luconsela
Phezu kway’ indimi. Tshiloza
nyoni yamahlungu!
Noma engekho okubonayo ngimi njengesela
Ngibek’ indlebe kuwo wonk’
umlozi wezinhlungu
Ezizwiw’ umoya nomphefu-
mulo wedwa wakho.
Tshiloza uzixinge njalo nyoni yesikhotha!
Dweb’ umoya lowo uwudamuz’ okwamanzi,
Weluk’ intambo ende uyobona amakhosi –
Iyilokh’ isuke phansi, ngaphandle ingaminzi
Odlebeni lwabaqaphele ngob’ uyiposi
Elizula, lizule, libuyele kuz’ izikhotha.
Wen’ ozalel’ amaqand’ ambal’ ohungqu,
Uwathukuse ngaphansi kwezidindi
La kungekho khona xamu nom’ imamba;
Ucule ngaphezul’ uwamis’ isibindi,
Ushikiz’ oNhloyiye bangawenz’ igungqu
Laph’ usayobamb’ oNon-
teth’ uqed’ ukulamba.
Usho ukuthini lowo mbala ongasuki?
Ngisho lelo chaphaz’ elibomvu engileni!
Ubani okucibe ngemicibishol’ emibi,
Ley’ eyabonwa kubaThwa behlel’ edwaleni?
Yiy’ inyongo yakho yokukhomb’ amalangabi
Angahwamula lab’ abangakholwa umluleki.
Ma uthi ntenene phambi kwalowo oyindlela,
Bathi abadala izindaba zimi kahle.
Yeka kulowo enilandelene kuye nidweba,
Niqhekeze amaphiko nenz’ umlozi kuhle
Kwezinsingizi lizophendula. Lubi lolo daba.
Uyabhulela nyoni ndini, yeb’ uyabhulela!
Ukuba nguwe ngingefise. Bhek’
okweth’ ukwenza!
Njengonogwaj’ olal’ ebhek’ ingozi, sisebenza
Siqongelela njalo ngekusasa funa ngabe
Ukufa ubuthongo ngokuzuma, ungenqabe,
Ufunyaniswe ungembethe. Thina sintu silwa
Impi yomphefumulo engapheli noma ulwa.
Suk’ uphele phambi kwami
Funa ngimpampe nami nawe
Ngizwa nant’ udlingozana.
Noma ngimi kude nawe
Kukhona njalo umoyana
Wen’ olokh’ unawo kimi.
Yiwo lowo moy’ ohlupha
Amagumbandlel’ omhlaba,
Uwafumanise njalo
Emi ephelelw’ indaba,
Kant’ afun’ amalungelo
Wena ungenakuwapha.
Nant’ ilanga selishona.
Nawe shona njengomlozi,
Udedel’ abazingeli
Bon’ abangasab’ ingozi,
Nabuthongo bengozeli;
Ngisho impi kaSiyana.
Beka phansi isigwingci!
Nant’ uphondo lomzingeli
Lukhalel’ abanjengawe.
Ungakhohlw’ abazingeli
Bon’ abangeluthwe uwe
Bengenzis’ okwabakhwingci.
Akumful’ ongahlokomi,
Akundlel’ ingayi khaya.
Nami ngifundise leyo
Nhlokomo yokuy’ ekhaya,
Ngazi nami wen’ okwaziyo,
Ngingaphez’ ukuba umhlokomi.
Njengoba ngibek’ indlebe nawo
wonk’ umhlaba,
Nolwandl’ olugubhayo, namaza,
naw’ umoya –
Sekuthe khemelele nakho kubek’ indlebe,
Kudingiswa ongandile umlozi lowaya.
Nom’ inyang’ inganethisa umhlaba kube
Izintingo zayo qwi, wen’ uyibek’ inxeba.
Akekh’ owaz’ ukuth’ uyinyonini, noma nje
Ongase aqhamuk’ akufanise nalutho nje.
Ngikufanisa njengoShuphe noPhinsuthi,
Ngikufanisa noCaluza noCele ngithi:
Wena wedwa bangekwed-
lule. Bonke laba funa
Bakhwel’ imiqangal’ ukwahlula bekufuna.
Unjengentomb’ engenasoka elel’ igquma
Ith’ ithulis’ unembeza lapho iziguma
Ngomcabang’ ongumzwangedwa
ngoba iseyodwa.
Ukuntela nokuklolodela ngeke kodwa
Kuyinik’ ukujabula. Ngabe nemicabango
Yakho nayo iyefana, wen’ ongazi mbango?
Umlozi wakh’ udlul’ abango-
mel’ intomb’ empofu
Elandelw’ ifunw’ abacebile nabampofu.
17 - UMamina
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 55-64
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Woza Mamina,
Woza selul’ izinyawo siye laphaya,
Laphaya la kulihlane khona,
Lapho kuvuk’ imithombo yamanzi
Ematisa amadwal’ aluhlaza
Abushelezi ngenxa yesilele.
Musa Mamina,
Phuma sengathi uyokh’ amanzi,
Uthwal’ igobongo wehlis’ umfula.
Uyofika sengiphansi kwezidoni,
Zithelile sezithe yeyeye,
Zimnyama zijuz’ umpe.
Woza Mamina,
Uth’ uwedwa ub’ umpilimpili.
Ezakh’ izindlela zinakaziwe,
Zihlunyelwa yizimbali
Oqhamuka zikhothame ziwe,
Zigebis’ amakhand’ enhlabathini.
Ngime Mamina,
Ngibuk’ utshan’ eceleni?
Ngibuzwa bunkwela, kukhal’ udwani,
Lukubingelela mntanenkosi,
Nemvunge ngizw’ iwakazela nakude
Ngezibonakaliso nemibal’ eminingi.
Woza Mamina,
Uyinkosikazi yenhliziyo yami wedwa,
Uwedwa ekujuleni komphefumulo
Wam’ okungaziwa; unjengobhaqa
Olukhanya luxosh’ umnyam’ exhibeni;
Uwedwa njengomkhumb’ untwel’ olwandle.
Uphi Mamina?
Ngiyakucinga ngikuphuthaza,
Izandla zami zibamb’ umoya nobala.
Unjengesiboshwa, ukinatelw’ enhliziyweni
Yomphefumulo wam’ ongathi nyiki.
Unyakaza ngikuzwe, uphefumule ngizwe.
Woza Mamina,
Ngiyawubon’ umzimba wakh’ usuluza
Njengohlanga ludlaliswa amanzi,
Nekhand’ elincane elintamo
Njengembumbulu yemamba yehlathi
Ihub’ emagatshen’ ingabonwa.
Yebo, Mamina,
Laph’ unyathela ngikubuka
Ungikhumbuza phansi kwaNongoma
Laph’ izintombi zingazalwa,
Ziqhibuka phansi njengamakhowe.
Mamina Mamina,
Usuzinikela kimina ngempela.
Lokhu kuzinikela kwakho kimi yimfihlo,
Kwaziwa nguwe nami, ngikufanisa
Nobuhle bemiqumb’ eqhuma
Kusihlwa yangiwe ngamathons’ amazolo.
Qhabo Mamina,
Akumazolo nabusuku bodwa.
NoNomkhubulwan’ ukuzwile
Ngephunga lamakh’ elikulandelayo,
Wakwengula ngesiphuku sakhe,
Wakulandela wakulondela mina.
Woza Mamina,
Wangibuka ntomb’ enzimakazi
Ngajiyelw’ ukuba ngiyoshonaphi,
Kwaxeg’ amadolo zaw’ izikhali,
Ngangenwa ngumunyu okwesilokazana
Abasifihl’ enhliziyweni bath’ uthando.
Hhiya Mamina,
Ngizozula ngibuye ngithini
Ngoba ngivukwa yikhamb’ okohlanya?
Ngihlanya ngihamba ngingenabhungane,
Ngihawula ihungulo lamangwe,
Ngidakwa yimunyamunyan’ okwenyoni.
Manje ngishay’ inkondlo,
Ngiyayilandelisa nomoya,
Ngiyifafaz’ igcwal’ ingime,
Yengam’ ilanga liphuma,
Izinze njengamathunz’ ehlathi
Aguquka eshalazel’ ilanga,
Liwacinge lize liyoshona.
Mamo! Nami ngiyakucinga, Mamina,
Ucash’ esikhotheni somlalane;
Umlalane ngumphefumulo wami;
Kant’ uyazizulela phakathi
Ucosh’ umsobo nembuya nowowoza.
Akunkondlo yamahawu namawisa;
Ngithi ngivumel’ igekle lakho
Engilizwe likhala kwelikaShaka,
Ngezwa ngalalela ngasengazi,
Ngabon’ izindebe zakh’ ezimnyama
Zilimumeth’ igekle likhala,
Lingikhumbuz’ ombalane behlathi.
Kwanga ngabe lidlalwa yinhliziyo
Yon’ equketh’ imicabango nozwelo.
Usungenze ngabangaka ngothando,
Kwabangath’ angiyen’ okaZulu
Phakathi kwenkatha kaSobantu.
Unginik’ umgqik’ ebandla,
Ngazibuka ngiphakathi kwezimbongi,
Izinxeleha zingengelez’ ekhanda,
Naphakathi kwamasok’ angenakufa
Ezizukulwaneni zezizukulwane.
Ungenza ngilunywe ngamatekenya,
Ngibhedle njalo ngingahlali ngithule.
Ngivumele ngang’ imiyeko
Engiyibon’ idilik’ ekhanda lakho,
Ekufihl’ ubuso ngingabuboni,
Kuphela ngibone kukhanya izimbulunga
Zamehl’ omthakathi kaNtandose.
Ungibuke ngakhophoza ngayintshalantshala,
Kwaphenduka min’ intombi
kanti ngiyinsizwa,
Ngayomem’ impi kaSonkomose,
Yangihlomis’ ihawu neziqhova zentshe,
Ngeza sengisephuzela ngagadla.
Ngikutshath’ emhlane wezimbabala,
Ngikukhethel’ ezizibhelumhlophe,
Ngath’ emnqoka ngabek’ unkonka.
Ngikuhlalisil’ esihlibhini sengca,
Ngaseluka ngomhlanga uphicwe nembubu,
Ngakushiya nokhamba luqhilik’ amasi,
Ngagqizis’ izinyawo zakho ngovovo.
12 - Nayaphi?
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 25-28
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Bangikhohlisile Mandlakhe,
Bathi mangihlale ngilinde.
Wena kaMakhwatha awuzange
Ubophe uhambe. Wasuka nje
Wanyamalala washiya konke,
Wavakasha noNomasomi.
Ngingen’ endlini yakh’ ekhaya,
Bathi kad’ ulapha khona manje.
Ngay’ eMgungundlovu,
Izindlu ngazifica zibomvu.
Kwathul’ abantu kwakhuluma
Zona zathi: “Nangu nanguya!”
Ngashona lapha nalaphaya.
Ngathi ngiyokubona khathisimbe
Ulibel’ esikolen’ usebenza.
Kant’ ufun’ uNomasomi.
Ngingen’ endlini yesikole
Izingane zathi: “Nang’ uThisha!”
Kanti zisho ukufana.
Ngaqalaza macala wonke
Ngithi ngizokubona, Mandlakhe.
Ngabuza ezinyangeni,
Zaphenduka zabhekana,
Zangithela ngezinyembezi
Sezililel’ uNomasomi.
Ngiphume phandle ngayofuna,
Ngifun’ imigwaqo yomuzi,
Ngipheny’ uMgungundlovu,
Izicaba nezibuko zawo;
Ngisho neTheku phansi
Emanzini aluhlaza
Lapho wazalwa khona.
Ngifune imini yaze
Yahwaqabala ubusuku.
Kant’ uzothath’ uNomasomi.
Ngihlale phansi kwemithungulu
Eluhlaz’ ecash’ izimamba
Ezidl’ abantu nezinyoni.
Ngiphons’ amehlo phakathi
Olwandl’ olumagagasi,
Ngawabon’ ejubelana.
Ngagqolozela phakathi,
Ngabona kude nibabili.
Kanti ninoNomasomi.
Ngangithi ngiyothi ngibona
Wena ubuthi qhamu.
Inyanga iphume ngiyibona,
Ngahlunga ngamehlo ngiyibuza.
Yathi ayizange inibone.
Ngakhwic’ imikhono ngabuya.
Nenkosikaz’ ethwel’ izinkuni
Phakath’ endilingeni yenyanga,
Ngayiqhweba ngayibuza.
Yangifulathela othulini lonyezi,
Yabhekuza yaya phambili njalo.
Ngathula ngagebis’ ikhanda.
Bonke bayangikhohlisa.
Nawe uqobo uyangikhohlisa.
Uyangizuma ngilele,
Ungivakashele kwaButhongo,
Umlethe uNomasomi,
Ngoba waz’ ukuthi lapha
Nginjengesiboshwa nesilima.
Uyabuya laph’ udlala nami.
Ngithi ngiyavuka gubhubhu,
Ngibamb’ umoya oqandayo,
Amehlo ami abamb’ ufasimbe.
Uyangikhohlisa Mandlakhe.
Kodwa waphuma wayaphi?
Sengiqothuk’ izinyawo
Ngiqabathek’ endleleni,
Ngihambe nginifuna.
Kodwa naya ngaphi?
Pho, manje wamthathelani,
Wamebelani uNomasomi?
Frontmatter
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp i-iv
-
- Chapter
- Export citation
4 - OKomhlaba Kuyadlula
- B. W. Vilakazi, University of the Witwatersrand, Johannesburg
-
- Book:
- Amal’ezulu
- Published by:
- Wits University Press
- Published online:
- 01 September 2022
- Print publication:
- 01 October 2021, pp 7-8
-
- Chapter
- Export citation
-
Summary
Shay’ ingoma we Mamlambo!
Shay’ ingoma yemilambo
Emnandi kodw’ ingakulethi
Ukuthokoza kwemizimba!
Kuphel’ igcwalis’ izinkamba
Zamehl’ abukayo, nendlebe
Ethul’ ilalele ngomunyu.
Huba we Nomkhubulwane,
Hub’ ingoma yezilwane!
Inyon’ eyodw’ ikhala endle,
Ihlwelw’ ifikelwe ngumnyama,
Ishay’ ubala ngezimpiko,
Ingazi laph’ iqonde khona.
Unjal’ umphefumulo wami.
Shay’ ihlombe we Ncazane
Likhaliphe ngenhlokazane!
Ngoba nezandla ziyathamba,
Zithi ziyaphakama ziwe
Laph’ uNokuf’ esefikile,
Exegisa yonk’ imithambo,
Nehlombe licim’ okomlilo.
Giya nawe Ntonjambili
Naphakathi kwamabili!
Ngoba nesikhova somnyama
Sinjengedlozi lakwaMhlaba,
Sibik’ ingoz’ iseza kude,
Sibik’ uthand’ oluvuthayo,
Lungaze luficwe ngukoma.
Nami ngisin’ okwengwazi
Kusin’ amakhwazikhwazi.
Nginogqozi lugidizela
Njengezinyawo zamabutho
Edlul’ egibel’ injomane,
Izigi zilokhu ziyile,
Zicisha ziyoshabalala.
Yin’ impilo yomuntu, we Muntu?
Ayinjengamahlamv’ emith’ eluhlaza?
Njengephupho olizw’ ulele, ulalele,
Kodw’ uvuke selishabalele njengomoya,
Kodwa kusale unandi lokuphupha,
Nenkumbulo yobuthongo bukuzume phansi,
Nokuvakashel’ ezweni lamathongo, phansi
kwaButhongo.