Hostname: page-component-8448b6f56d-qsmjn Total loading time: 0 Render date: 2024-04-18T07:07:02.448Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

REVISITING MOUNT TAYGETOS: THE SANCTUARY OF ARTEMIS LIMNATIS

Published online by Cambridge University Press:  27 November 2014

Socrates Koursoumis
Socrates Koursoumis*
Affiliation:
Hellenic Ministry of Culture & Sports
*
skoursoumis@yahoo.gr
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

The story of the borderline sanctuary of Artemis Limnatis forms an integral part of the history of ancient Laconia and Messenia. Since the discovery of the Volimnos inscriptions in 1835, many scholars have entered the still-continuing debate concerning the sanctuary's location, history and significance. In this article the available evidence for the Limnatis cult and history is presented and thoroughly discussed: the small finds, currently kept in the Kalamata Archaeological Museum, the inscriptions of the Kapsocherovoloussa chapel, the scattered spolia at Volimnos and their possible association with architectural structures of the sanctuary, the topography of the area in accordance with Inscriptiones Graecae V,1 1431 (Kolbe 1913, no. 1431) and the attested boundary stones discovered in an extensive survey along the ridge of Mount Taygetos, and finally the origin and nature of the Limnatis cult. This discussion is expected to further illuminate issues still unresolved, offering a chance to re-evaluate generally accepted arguments.

Ανακαλύπτοντας εκ νέου τον Ταΰγετο: το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος

Η λατρεία της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, θεάς των ορίων και των μεταβάσεων, υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής ανάμεσα στους Πελοποννησίους. Το ιερό της στο όρος Ταΰγετος περιγράφεται από τον Στράβωνα και τον Παυσανία ως ο τόπος της δολοφονίας του σπαρτιάτη βασιλιά Τηλέκλου. Καθώς το ιερό συνδέθηκε με την έναρξη των Μεσσηνιακών Πολέμων και την κατοχή της Δενθελιάτιδος, αλλά και το άλυτο ζήτημα των συνοριακών διαφορών μεταξύ των δύο γειτόνων, καθιερώθηκε στην κοινή μνήμη ως σύμβολο της σπαρτιατικής κυριαρχίας και συνάμα ως τρόπαιο της μεσσηνιακής ανεξαρτησίας. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται και συζητούνται διεξοδικά παλαιά και νεότερα δεδομένα της αρχαιολογικής έρευνας από την περιοχή του μεσσηνιακού Ταϋγέτου. Ειδικότερα, επιχειρείται μία συστηματική καταγραφή και χρονολόγηση των μικροαντικειμένων που κατά καιρούς περισυλλέγησαν στον Βόλιμνο, καταδεικνύοντας μία αδιάλειπτη συνέχιση της λατρείας της θεάς από τους Γεωμετρικούς έως τους Ελληνιστικούς χρόνους. Στο ίδιο πλαίσιο και με προφανή στόχο την σύνδεση της επιγραφικής μαρτυρίας με την καταγεγραμμένη ακολουθία των ιστορικών γεγονότων, συζητούνται εκ νέου παλαιές και νέες επιγραφές από το ιερό και την ευρύτερη περιοχή. Επιπλέον, επιχειρείται μία πρώτη, συνοπτική παρουσίαση των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών και σχολιάζεται η πιθανή σχέση τους με μνημεία του ιερού. Με αφετηρία τον εντοπισμό ορισμένων εκ των οροσήμων της κορυφογραμμής του Ταϋγέτου που καταγράφονται στην Inscriptiones Graecae V,1, 1431 (Kolbe 1913, no. 1431), αναμοχλεύεται η συζήτηση για την θέση του ιερού, σε συνάρτηση με την αρχαία τοπογραφία του μεσσηνιακού Ταϋγέτου, ενώ στο τέλος εξετάζεται περαιτέρω η φύση της λατρείας της θεάς. Παρά τα λιγοστά και ετερόκλητα δεδομένα, η πρόθεση ανασύνθεσης της εικόνας του ιερού και της λατρείας της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος είναι προφανής, με απώτερο στόχο την διεύρυνση της συζήτησης για την επιρροή και τον ιστορικό ρόλο του ιερού του Βολίμνου σε μία περιοχή με ρευστά σύνορα και ρευστές εθνοτικές ταυτότητες.

Type
Articles
Information
Annual of the British School at Athens , Volume 109 , November 2014 , pp. 191 - 222
Copyright
Copyright © The Council, British School at Athens 2014 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

REFERENCES

Ager, S. 1996. Interstate Arbitrations in the Greek World, 337–90 B.C. (Berkeley, Los Angeles and London).CrossRefGoogle Scholar
Alcock, S.E. 1999. ‘The pseudo-history of Messenia unplugged’, Transactions of the American Philological Association 129, 333–41.Google Scholar
Beloch, K.J. 1912. Griechische Geschichte, vol 1: Die Zeit vor der Perserkriegen (Strasburg).CrossRefGoogle Scholar
Bendall, L.M. 2007. Economics of Religion in the Mycenaean World: Resources Dedicated to Religion in the Mycenaean Palace Economy (Oxford).Google Scholar
Bevan, E. 1987. ‘The Goddess Artemis and the dedication of bears in sanctuaries’, Annual of the British School at Athens 82, 17–21.CrossRefGoogle Scholar
Birge, D.E., Kraynak, L.H. and Miller, S. (eds.) 1992. Excavations at Nemea. Topographical and Architectural Studies: The Sacred Square, The Xenon, and the Bath (Berkeley, Los Angeles, Oxford).CrossRefGoogle Scholar
Bonias, Z. 1998. Ἐνα αγροτικό ιερό στις Aιγιές Λακωνίας (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου vol. 62; Athens).Google Scholar
Boss, M. 2000. Lakonische Votivgaben aus Blei (Würzburg).Google Scholar
Brelich, A. 1969. Paides e Parthenoi (Incunabula Graeca vol. 36; Rome).Google Scholar
Brulotte, E.L. 1994. ‘The placement of votive offerings and dedications in the Peloponnesian sanctuaries of Artemis’ (PhD dissertation, University of Minnesota).Google Scholar
Buck, C.D. 1955. The Greek Dialects: Grammar, Selected Inscriptions, Glossary (Chicago, London).Google Scholar
Bursian, C. 1868–72. Geographie von Griechenland, vol. 2: Peloponnesos und Inseln (Leipzig).Google Scholar
Calame, C. 1997. Choruses of Young Women in Ancient Greece: Their Morphology, Religious Role and Social Function (Lanham, Boulder, New York, London).Google Scholar
Camia, F. 2011a. ‘Spending on the agones: The financing of festivals in the cities of Roman Greece’, Tyche 26, 41–76.CrossRefGoogle Scholar
Camia, F. 2011b. Theoi Sevastoi: Il culto degli imperatori Romani in Grecia (Provincia Achaia) nel Secondo Secolo D.C. (Meletemata vol. 65; Athens).Google Scholar
Camia, F. and Kantirea, M. 2010. ‘The Imperial Cult in the Peloponnese’, in Rizakis, and Lepenioti, (eds.) 2010, 375–406.Google Scholar
Cartledge, P. and Spawforth, A. 2002. Hellenistic and Roman Sparta: A Tale of Two Cities (London and New York).CrossRefGoogle Scholar
Casevitz, M. and Auberger, J. (eds.) 2005. Pausanias: Description de la Grèce. vol. 4: La Messénie (Paris).Google Scholar
Cavanagh, W. and Laxton, R. 1984. ‘Lead figurines from the Menelaion and seriation’, Annual of the British School at Athens 79, 23–36.CrossRefGoogle Scholar
Chlepa, Ε.Α. 2001. Μεσσήνη: Το Αρτεμίσιο και οι Οίκοι της Δυτικής Πτέρυγας του Ασκληπιείου (Athens).Google Scholar
Christien, J. 1989. ‘Les liaisons entre Sparte et son territoire malgré l'encadrement montagneux’, in Bergier, J.-F. (ed.), Montagnes, fleuves, forêts dans l'histoire: Barrières ou lignes de convergence?, Stuttgart, août 1985 (St Katharinen), 18–44.Google Scholar
Comstock, M. and Vermeule, C. 1971. Greek, Etruscan and Roman Bronzes in the Museum of Fine Arts Boston (Boston).Google Scholar
Coulson, W.D.E. 1986. The Dark Age Pottery of Messenia (Studies in Mediterranean Archaeology, Pocket-Book 43; Gothenburg).Google Scholar
Dakoronia, F. and Gounaropoulou, L. 1992. ‘Artemiskult auf einem neuen Weihrelief aus Achinos bei Lamia’, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung, 217–27.Google Scholar
Daux, G. 1959. ‘Chroniques des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1958’, Bulletin de Correspondance Hellénique 83.2, 567–793.Google Scholar
Dawkins, R.M. (ed.) 1929. The Sanctuary of Artemis Orthia (The Society for the Promotion of Hellenic Studies Supp. Vol. 5; London).Google Scholar
Dawkins, R.M. 1929a. ‘Objects in ivory and bone’, in Dawkins, (ed.) 1929, 203–48.Google Scholar
Desborough, V. 1965. ‘The Greek Mainland, c.1150–c.1000 B.C.’, Proceedings of the Prehistoric Society 31, 213–28.CrossRefGoogle Scholar
Deshours, N. 2006. Les mystères d'Andania: étude d'épigraphie et d'histoire religieuse (Bordeaux).CrossRefGoogle Scholar
Dittenberger, W. (ed.) 1892. Inscriptiones Graecae VII. Inscriptiones Megaridis, Oropiae, Boeotiae (Berlin).Google Scholar
Dittenberger, W. 1917. Sylloge Inscriptionum Graecarum, 3rd edn, vol. 2 (Leipzig).Google Scholar
Dittenberger, W. 1920. Sylloge Inscriptionum Graecarum, 3rd edn, vol. 3 (Leipzig).Google Scholar
Dittenberger, W. and Purgold, K. 1896. Die Inschriften von Olympia 5 (Berlin).Google Scholar
Droop, J.P. 1929. ‘The bronzes’, in Dawkins, (ed.) 1929, 196–202.Google Scholar
Faklaris, P.V. 1990. Αρχαία Κυνουρία. Ανθρώπινη δραστηριότητα και περιβάλλον (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου vol. 43; Athens).Google Scholar
Farnell, L.R. 1896–1909. The Cults of the Greek States, vol. 2 (Oxford).Google Scholar
Foucart, L. 1870. Explication des Inscriptions grecques et latines recueillies en Grèce et en Asie Mineure. Deuxième partie: Mégaride et Péloponnèse (Paris).Google Scholar
Fränkel, M. 1876. ‘Weihgeschenke an Artemis Limnatis und an Kora’, Archäologische Zeitung 34, 28–33.Google Scholar
Fraser, P.M. and Matthews, E. 1997. Lexicon of Greek Personal Names. Vol. III.A: Peloponnese, Western Greece, Sicily and Magna Graecia (Oxford).Google Scholar
Gauer, W. 1991. Die Bronzegefässe von Olympia (lympische Forschungen 20; Berlin, New York).Google Scholar
Gengler, O. 2009. ‘Une épingle pour Artemis Limnatis’, Revue Archéologique 47, 53–68.CrossRefGoogle Scholar
Gengler, O. 2013. ‘Lost in transcription: A new dedication for Limnatis’, poster presented at the Spring Meeting of the British Epigraphical Society, 4 May 2013. (Available online <http://phaidra.univie.ac.at/o:337731> accessed August 2014.)+accessed+August+2014.)>Google Scholar
Giannoukopoulos, Ν.Α. 1953. “Τα ορόσημα της αρχαίας Μεσσηνίας και Λακωνικής”, Πλάτων 5:1, 1–16.Google Scholar
Groag, E., Stein, A., Petersen, L. and Wachtel, K. 1933–2009. Prosopographia Imperii Romani saec. I, II, III, 7 vols., 2nd edn (Berlin and Leipzig).Google Scholar
Gruben, G. 1964. ‘Das Quellhaus von Megara’, Αρχαιολογικόν Δελτίον 19, Μελέτες, 37–41.Google Scholar
Harter-Uibopuu, K. 2004. ‘The Trust Fund of Phaenia Aromation (IG v. 1. 1208) and Imperial Gytheion’, Studia Humaniora Tartuensia 5, A.4. (Available online <http://www.ut.ee/klassik/sht/> accessed August 2014.)Google Scholar
Head, B.V. 1911. Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics (Oxford).Google Scholar
Hellner, N. 2009. Η “Κρήνη του Θεαγένους” στα Μέγαρα. Ιστορία και Αρχιτεκτονική ενός Μνημείου του 5ου αιώνα π.Χ. (Megara).Google Scholar
Hellner, N. 2011. ‘Überlegungen zu achteckigen Stützen in der antiken griechischen Architektur’, Revue Archéologique 52, 227–62.Google Scholar
Herbillon, J. 1929. Les cultes de Patras avec une prosopographie patréenne (Baltimore, London).Google Scholar
Herfort-Koch, M. 1986. Archaische Bronzeplastik Lakoniens (Boreas Supp. Vol. 4; Münster).Google Scholar
Hope Simpson, R. 1957. ‘Identifying a Mycenaean state’, Annual of the British School at Athens 52, 231–59.CrossRefGoogle Scholar
Hope Simpson, R. 1966. ‘The seven cities offered by Agamemnon to Achilles’, Annual of the British School at Athens 61, 113–31.CrossRefGoogle Scholar
Imhoof-Blumer, F. and Gardner, P. 1964. Ancient Coins Illustrating Lost Masterpieces of Greek Art. A Numismatic Commentary on Pausanias, new enlarged edn (Chicago).Google Scholar
Jeffery, L.H. 1990. The Local Scripts of Archaic Greece: A Study of the Origins of the Greek Alphabet and its Development from the Eighth to the Fifth Centuries B.C., revised edn (Oxford).CrossRefGoogle Scholar
Kahil, L. 1984. ‘Artemis’, Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae II.1 (Zurich and Munich), 618–753.Google Scholar
Kaltsas, N. (ed.) 2009. Athens–Sparta: Contributions to the Research on the History and Archaeology of the two City-States (New York).Google Scholar
Karaberopoulos, G. 1998. Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή (Athens).Google Scholar
Kiechle, F. 1959. Messenische Studien: Untersuchungen zur Geschichte der messenischen Kriege und der Auswanderung der Messenier (Kallmünz).Google Scholar
Kilian-Dirlmeier, I. 1984. Nadeln der frühhelladischen bis archaischen Zeit von der Peloponnes (Munich).Google Scholar
Klaffenbach, G. (ed.) 1932. Inscriptiones Graecae IX, 1, 2nd edn, Fasc. 1. Inscriptiones Aetoliae (Berlin).Google Scholar
Kolbe, W. 1904. ‘Die Grenzen Messeniens in der ersten Kaiserzeit’, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 19, 364–78.Google Scholar
Kolbe, W. 1905. Bericht über eine Reise in Messenien (Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1; Berlin).CrossRefGoogle Scholar
Kolbe, W. (ed.) 1913. Inscriptiones Graecae V, 1. Inscriptiones Laconiae et Messeniae (Berlin).Google Scholar
Koursoumis, S. 2004–9. “Κάτοπτρο από το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος στον Ταΰγετο”, HOROS 17–21, 317–20.Google Scholar
Koursoumis, S.S. 2012. “Ἐν Δέραις καλουμέναις τῆς σφετέρας: Αναζητώντας μία αρχαία θέση και ένα ιερό στην βόρεια Μεσσηνία”, ΤΕΚΜΗΡΙΑ 11, 1–16.Google Scholar
Koursoumis, S. forthcoming. ‘Detecting the cult of a border sanctuary on the Messenian slopes of Mount Taygetos’, in Popular Religion and Ritual in the East Mediterranean from the 3rd millennium bc to the 5th century ad. An International Conference of the Faculty of History and Archaeology of the National and Kapodistrian University of Athens, 10–11 December 2013.Google Scholar
Koursoumis, S.S., and Kosmopoulos, D. 2013. “Ager Denthaliatis. Παλαιά και νέα ορόσημα στην κορυφογραμμή του Ταϋγέτου”, Αρχαιολογική Εφημερίς 152, 55–75.Google Scholar
Lamb, W. 1926–7a. ‘Excavations at Sparta: Bronzes from the Acropolis 1924–7’, Annual of the British School at Athens 28, 82–95.CrossRefGoogle Scholar
Lamb, W. 1926–7b. ‘Excavations at Sparta, 1906–1910: Notes on some bronzes from the Orthia site’, Annual of the British School at Athens 28, 96–106.CrossRefGoogle Scholar
Le Bas, P. 1844. ‘Voyages et recherches archéologiques en Grèce et en Asie Mineure’, Revue Archéologique 3:1, 273–92.Google Scholar
Lolos, Y. 2011. Land of Sikyon. Archaeology and history of a Greek City-State (Hesperia Supp. Vol. 39; Princeton, New Jersey).Google Scholar
Lo Monaco, A. 2010. ‘Feasts and games of paides in the Peloponnese of the Imperial period’, in Rizakis, and Lepenioti, (eds.) 2010, 309–28.Google Scholar
Luraghi, N. 2002. ‘Becoming Messenian’, Journal of Hellenic Studies 122, 45–69.CrossRefGoogle Scholar
Luraghi, N. 2008. The Ancient Messenians. Constructions of Ethnicity and Memory (Cambridge, New York).CrossRefGoogle Scholar
Magnetto, A. 1997. Gli arbitrati interstatali Greci (Pisa).Google Scholar
Makres, Α. 2011. ‘The sacred Gerousia in the Peloponnese. A new epigraphic document from ancient Korone’, in Palagia, O. and Goette, H.R. (eds.), Sailing to Classical Greece. Papers on Greek Art, Archaeology and Epigraphy Presented to Petros Themelis (Oxford, Oakville), 70–8.CrossRefGoogle Scholar
Marx, F. 1885. ‘Marmorgruppe aus Sparta’, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 10, 177–99.Google Scholar
McDonald, W.A. and Rapp, G.E. Jr (eds.) 1972. The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment (Minneapolis).Google Scholar
Meraklis, M. 2001. “Εισήγηση”, In Επιστημονική Συνάντηση Λαογραφίας. Αποκριάτικα δρώμενα του ελλαδικού χώρου. Το καρναβάλι της Νέδουσας Μεσσηνίας. Καλαμάτα 16–17 Φεβρουαρίου 2001 (Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας, Σύλλογος Νεδουσαίων Καλαμάτας; Kalamata), 15–22.Google Scholar
Meyer, E. 1978. ‘Messenien und die Stadt Messene’, Realencyclopädie von Pauly-Wissowa, Supp. Vol. 15 (Munich), 136–289.Google Scholar
Mommsen, T. (ed.) 1873. Corpus Inscriptionum Latinarum, Vol. 3, Parts 1–2. Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae (Berlin).Google Scholar
Moretti, L. 1987–8. ‘Analecta epigraphica’, Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia – Rendiconti 60, 237–51.Google Scholar
Morgan, C., 1999. ‘Cultural subzones in Early Iron Age and Archaic Arcadia’, in Nielsen, T.H. and Roy, J. (eds.), Defining Ancient Arkadia: Symposium, 1–4 April 1998 (Acts of the Copenhagen Polis Centre, vol. 6; Copenhagen), 382–439.Google Scholar
Morgan, C. 2003. Early Greek States beyond the Polis (London, New York).CrossRefGoogle Scholar
Morizot, Y. 1999. ‘Artémis Limnatis, sanctuaires et fonctions’, in Docter, R.F. and Moormann, E.M. (eds.), Classical Archaeology towards the Third Millennium: Reflections and Perspectives. Proceedings of the XVth International Congress of Classical Archaeology, Amsterdam, July 12–17, 1998 (Allard Pierson Series, vol. 12; Amsterdam), 270–2.Google Scholar
Müller, K. 1908. ‘Artemistempel bei Kombothekra’, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 33, 323–6.Google Scholar
Müth, S. 2007. Eigene Wege: Topographie und Stadtplan von Messene in spätklassisch-hellenistischer Zeit (Leidorf).Google Scholar
Nilsson, M.P. 1967. Geschichte der griechischen Religion, vol. 1 (Munich).Google Scholar
Oberländer, P. 1967. Griechische Handspiegel (Hamburg).Google Scholar
Ogden, D. 2004. Aristomenes of Messene (Swansea and Oakville).CrossRefGoogle Scholar
Orlandos, A.K. 1959. “Ἀνασκαφή Μεσσήνης”, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1959, 162–73.Google Scholar
Orlandos, A. 1962. “Ἀνασκαφή Μεσσήνης”, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1962, 99–102.Google Scholar
Orlandos, A. 1965. “Δύο ἐπιγραφαὶ ἐκ Μεσσήνης”, Αρχαιολογική Εφημερίς 104, 110–21.Google Scholar
Orlandos, A. 1976. “Νεώτεραι έρευναι εν Μεσσήνη 1957–1963”, in Jantzen, U. (ed.), Neue Forschungen in griechischen Heiligtümern (Tübingen), 9–38.Google Scholar
Palma, B. 1974–5. “Άρτεμις Ορθία?”, Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle missioni italiane in Oriente 52–3, 301–7.Google Scholar
Papachatzis, N. 1979. Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις. Μεσσηνιακὰ – Ἠλιακὰ (Athens).Google Scholar
Papakonstantinou, E. 1982. “Νομός Μεσσηνίας”, Αρχαιολογικόν Δελτίον 37, Χρονικά 2, 135–7.Google Scholar
Papathanassopoulos, G.P. 1961–2. “Ἀρχαιότητες καὶ μνημεῖα Μεσσηνίας”, Αρχαιολογικόν Δελτίον 17, Χρονικά 1, 92–9.Google Scholar
Pariente, A. 1990. ‘Chroniques des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1989’, Bulletin de Correspondance Hellénique 114.2, 703–850.Google Scholar
Parker, R. 1989. ‘Spartan religion’, in Powell, Α. (ed.), Classical Sparta: Techniques behind her Success (London), 142–72.Google Scholar
Parker, V. 1991. ‘The dates of the Messenian Wars’, Chiron 21, 25–47.Google Scholar
Parlama, L. 1973–4. “Ἀρχαιότητες καὶ μνημεῖα τῆς Μεσσηνίας”, Αρχαιολογικόν Δελτίον 29, Χρονικά 2, 315–6.Google Scholar
Peek, W. 1972. Neue Inschriften aus Epidauros (Abhandlungen der sächsichen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, vol. 63.5; Berlin).Google Scholar
Pernice, E. 1894. ‘Aus Messenien’, Mitteilungen des Kaiserlich Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 19, 351–67.Google Scholar
Philippson, A. 1959. Die griechischen Landschaften: eine Landeskunde, vol. 3.2: Der Peloponnes. Der Westen und Süden der Halbinsel (Frankfurt).Google Scholar
Pikoulas, I.E. 1988. “Η ανατολική ακτή του Μαλέα”, Λακωνικαί Σπουδαί 9, 277–85.Google Scholar
Pikoulas, Y.A. 1982–3. “Τοπογραφικά Αιγύος και Αιγύτιδος”, in Πρακτικά Αʹ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Μελετών, Μολάοι, 5–7 Ιουνίου 1982 (Athens), 257–67.Google Scholar
Pikoulas, Y. 1991. “Η Δενθελιάτις και το οδικό της δίκτυο”, in Πρακτικά του Γʹ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Φιλιατρά – Γαργαλιάνοι, 24–26 Νοεμβρίου 1989 (Athens), 279–88.Google Scholar
Pikoulas, Y.Α. 2009. “Λακεδαιμόνιος οίνος για τη Λάκαινα Πότνια: Διερεύνηση του μεγέθους της λακωνικής οινοπαραγωγής”, in Pikoulas, Y.A. (ed.), Οἶνον ἱστορῶ 8: Διεθνές επιστημονικό συμπόσιο προς τιμήν της Σταυρούλας Κουράκου–Δραγώνα (Volos), 133–45.Google Scholar
Pipili, M. 1987. Laconian Iconography of the Sixth Century B.C. (Oxford).Google Scholar
Pittakis, K.S. 1837. “Συνοπτικὴ ἔκθεσις περὶ τῶν κατὰ τὴν Ἑλλάδα ἀρχαιοτήτων”, Ἐφημερὶς Ἀρχαιολογικὴ 1, 21–9.Google Scholar
Polignac, F. de 2000. Η Γέννηση της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης. Λατρείες, Χώρος και Κοινωνία (8ος – 7ος αιώνας) (translated by Kyriazopoulos, N.; Athens).Google Scholar
Reinach, S. (ed.) 1888. Voyage archéologique en Grèce et en Asie Mineure: sous la direction de Philippe Le Bas (1842–1844) (Paris).Google Scholar
Richer, N. 1998. Les Éphores: Études sur l'histoire et l'image de Sparte (8e – 3e siècles avant J.-C.) (Paris).Google Scholar
Richter, G.M.A. 1968. Korai, Archaic Greek Maidens: A Study of the Kore Type in Greek Sculpture (London).Google Scholar
Ringel, E., Ruggeri, C. and Taeuber, H. 2013. ‘Urkunden auf Stein’, in Siewert, P. and Taeuber, H. (eds.), Neue Inschriften von Olympia. Die ab 1896 veröffentlichten Texte (Tyche vol. 7; Vienna), 46–9.Google Scholar
Ringel, E., Siewert, P. and Taeuber, H. 1999. ‘Die Symmachien Pisas mit den Arkadern, Akroreia, Messenien, und Sikyon: ein neues Fragment der “arkadischen Bündnisstele” von 365 v. Chr.’, Olympische Berichte 11, 413–20.Google Scholar
Rizakis, A.D. and Lepenioti, C.E. (eds.) 2010. Roman Peloponnese, Vol. 3: Society, Economy and Culture under the Roman Empire: Continuity and Innovation (Meletemata vol. 63; Athens).Google Scholar
Rizakis, A.D., Zoumbaki, S. and Kantirea, M. (eds.) 2001. Roman Peloponnese, Vol. 1: Roman Personal Names in their Social Context (Meletemata, vol. 31; Athens).Google Scholar
Rizakis, A.D., Zoumbaki, S. and Lepenioti, C. (eds.) 2004. Roman Peloponnese, Vol. 2: Roman Personal Names in their Social Context (Meletemata vol. 36; Athens).Google Scholar
Robert, J. and Robert, L. 1966. ‘Bulletin épigraphique’, Revue des Etudes grecques 79, 335–449.CrossRefGoogle Scholar
Robert, L. 1969. Opera minora selecta: Epigraphie et antiquités grecques, vol. 3 (Amsterdam).Google Scholar
Roebuck, C. 1941. A History of Messenia from 369 to 146 B.C. (Chicago).Google Scholar
Rose, H.J. 1929. ‘The cult of Artemis Orthia’, in Dawkins, (ed.) 1929, 399–408.Google Scholar
Ross, L. 1841. Reisen und Reiserouten durch Griechenland, Vol. 1: Reisen im Peloponnes (Berlin).CrossRefGoogle Scholar
Sachs, G. 2006. Die Siedlungsgeschichte der Messenier: vom Beginn der geometrischen bis zum Ende der hellenistischen Epoche (Hamburg).Google Scholar
Scranton, R.L. 1951. Corinth: Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens. Volume 1, Part 3: Monuments in the Lower Agora and North of the Archaic Temple (Princeton).Google Scholar
Sinn, U. 1981. ‘Das Heiligtum der Artemis Limnatis bei Kombothekra, II’, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung 96, 25–71.Google Scholar
Solima, I. 2011. Heiligtümer der Artemis auf der Peloponnes (Studien zu antiken Heiligtümern vol. 4; Heidelberg).Google Scholar
Steinhauer, G. 1988. “Το πρόβλημα του Ager Denthaliatis”, Αριάδνη 4, 219–32.Google Scholar
Stibbe, C.M. 1996. Das andere Sparta (Kulturgeschichte der antiken Welt 65; Mainz).Google Scholar
Themelis, P. 1966. “Αρχαιότητες και Μνημεία Μεσσηνίας”, Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον 21, Χρονικά 1, 163–4.Google Scholar
Themelis, P. 1988a. “Μεσσήνη”, Το Ἐργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1988, 27–46.Google Scholar
Themelis, P. 1988b. “Ανασκαφή Μεσσήνης”, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1988, 43–79.Google Scholar
Themelis, P. 1991. “Ανασκαφή Μεσσήνης”, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1991, 85–128.Google Scholar
Themelis, P.G. 1994. ‘The Sanctuary of Demeter and the Dioscouri at Messene’, in Hägg, R. (ed.), Ancient Greek Cult Practice from the Archaeological Evidence. Proceedings of the Fourth International Seminar on Ancient Greek Cult, Swedish Institute at Athens, 22–24 October 1993 (Stockholm), 157–86.Google Scholar
Themelis, P.G. 2002. Αρχαία Μεσσήνη (Athens).Google Scholar
Themelis, P. 2003a. “Ανασκαφή Μεσσήνης”, Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 2003, 25–44.Google Scholar
Themelis, P. 2003b. “Μεσσήνη”, Το Ἐργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 2003, 30–49.Google Scholar
Themelis, P. 2004. ‘Cults on Mount Ithome’, Kernos 17, 143–54.Google Scholar
Themelis, P. 2005. “Αρχαία Μεσσήνη – Αρχαία Κορώνη. Βίοι παράλληλοι”, in Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου: Ομηρική Αίπεια – Αρχαία Κορώνη. Πεταλίδι, παρελθόν παρόν και μέλλον, Petalidi 5–7 August 2005 (Petalidi), 35–44.Google Scholar
Themelis, P. 2007. “Τα Κάρνεια και η Ανδανία”, in Simantoni-Bournias, E., Laimou, A.A., Mendoni, L.G. and Kourou, N. (eds.), Ἀμύμονα ἔργα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη (Αρχαιογνωσία vol. 5; Athens), 509–28.Google Scholar
Themelis, P. 2009. “Μεσσηνίας οίνος και Διόνυσος”, in Pikoulas, Y. (ed.), Οἶνον ἱστορῶ 9: πολυστάφυλος Πελοπόννησος (Athens), 93–113.Google Scholar
Thomas, R. 1992. Griechische Bronzestatuetten (Darmstadt).Google Scholar
Thomasson, B.E. 1984. Laterculi Praesidium 1 (Gothenburg).Google Scholar
Tod, Μ.Ν. 1905. ‘Notes and inscriptions from south-western Messenia’, Journal of Hellenic Studies 25, 32–55.CrossRefGoogle Scholar
Tsountas, Chr. 1892. “Ἐκ τοῦ Ἀμυκλαίου”, Αρχαιολογική Εφημερίς 1892, 1–26.Google Scholar
Valmin, M.N. 1930. Études topographiques sur la Messénie ancienne (Lund).Google Scholar
Ventris, M. and Chadwick, J. 1956. Documents in Mycenaean Greek (Cambridge).Google Scholar
Versakis, F. 1916. “Τὸ ἱερὸν τοῦ Κορύνθου Ἀπόλλωνος”, Αρχαιολογικόν Δελτίόν 2, Μελέτες, 65–118.Google Scholar
Villing, A. 2002. ‘For whom did the bell toll? Archaic and Classical Greek bells at Sparta and beyond’, Annual of the British School at Athens 97, 223–95.CrossRefGoogle Scholar
Wace, A.J.B. 1929. ‘The lead figurines’, in Dawkins, (ed.) 1929, 249–84.Google Scholar
Wace, A.J.B. and Hasluck, F.W. 1907–8. ‘Lakonia. II – topography’, Annual of the British School at Athens 14, 161–82.CrossRefGoogle Scholar
Weilhartner, J. 2005. Mykenische Opfergabe nach Aussage der Linear B–Texte (Vienna).CrossRefGoogle Scholar
Woodward, A.M. 1929. ‘Inscriptions’, in Dawkins, (ed.) 1929, 285–377.Google Scholar
Zavvou, E.P. 1999. “Επιγραφές από τη Λακωνία”, ΗΟΡΟΣ 13, 63–70.Google Scholar
Zimmermann, J.L. 1989. Les chevaux de bronze dans l'art géométrique grec (Geneva).Google Scholar
Zunino, L. 1997. Hiera Messeniaka: la storia religiosa della Messenia dall'età micenea all'età ellenistica (Udine).Google Scholar